Παρά τη σπουδαιότητά τους, ωστόσο, ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε για τη θέση των περισσότερων από αυτούς τους θαλάσσιους οργανισμούς στο γενεαλογικό δέντρο της ζωής, και ακόμη λιγότερα για την οικολογική λειτουργία τους. Δεδομένου μάλιστα ότι η ζωή πιθανότατα εμφανίστηκε αρχικά στους πρώτους ωκεανούς και εκεί άρχισε να εξελίσσεται και να διαφοροποιείται, το θαλάσσιο ζωικό περιβάλλον αναμένεται να αποδειχτεί αρκετά διαφορετικό από το χερσαίο περιβάλλον. Πρόκειται εξάλλου για ένα υγρό περιβάλλον χωρίς σαφή φυσικά σύνορα, μέσα στο οποίο οι οργανισμοί δεν «αισθάνονται» παρά μόνο ελάχιστα τη βαρύτητα. Τώρα, χάρη στο ερευνητικό πρόγραμμα «Tara Oceans», μπορούμε πλέον να θέτουμε ενδιαφέροντα ερωτήματα και κυρίως να έχουμε συγκεκριμένες απαντήσεις σχετικά με τους μηχανισμούς που ρύθμισαν την εξέλιξη των θαλάσσιων μικροοργανισμών.

Ως γνωστόν, οι ωκεανοί καλύπτουν τα δύο τρίτα της επιφάνειας της Γης και δεν φιλοξενούν μόνο τα ποικίλα είδη ψαριών, αλλά και τις τεράστιες εκτάσεις υγρών λειμώνων στους οποίους ζει το πλαγκτόν, καθώς και πολλοί άλλοι συμβιωτικοί μικροοργανισμοί. Αυτοί οι θαλάσσιοι μικροοργανισμοί, μέσω της φωτοσυνθετικής τους δραστηριότητας, αποτελούν μια πολύ σημαντική πηγή οξυγόνου, αλλά και μια τεράστια δεξαμενή αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα (CO2). Υπολογίζεται μάλιστα ότι απορροφούν περισσότερο από το μισό του επιβλαβούς CO2 που παράγεται πάνω στη Γη!

Ο στόχος λοιπόν του προγράμματος «Tara Oceans» είναι αφ' ενός να αποκαλύψει κάποια μυστικά της θαλάσσιας βιοποικιλότητας, αφ' ετέρου να διερευνήσει την ιδιαίτερη φύση και έκφρασή της στους ωκεανούς της Γης. Ενώ ο απώτερος στόχος αυτού του φιλόδοξου ερευνητικού προγράμματος είναι να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα πώς εξελίχθηκε η βιοποικιλότητα κατά το παρελθόν και ενδεχομένως πώς θα εξελιχθεί στο άμεσο μέλλον υπό την επιρροή των σοβαρών κλιματικών και περιβαλλοντικών αλλαγών.

Στην αποστολή αυτή έχουν επιστρατευτεί ειδικοί από όλους τους επιστημονικούς κλάδους που σχετίζονται με τη μελέτη των ωκεανών: ωκεανογράφοι, βιολόγοι, γενετιστές και φυσικοί από τα πιο διακεκριμένα ευρωπαϊκά εργαστήρια θα συνεργαστούν στενά για να αναλύσουν τα πολύτιμα δεδομένα που θα συγκεντρώσει η θαλάσσια αποστολή. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι θα δημιουργηθεί χάρη στην αποστολή «Tara Oceans» μια δημόσια βάση δεδομένων με ελεύθερη πρόσβαση στον καθένα: η «Bio-bank». Περισσότερες πληροφορίες για την αποστολή «Tara Oceans» μπορεί να βρει ο αναγνώστης στην ιστοσελίδα: http://oceans.taraexpeditions.org.

Με την ευκαιρία της επίσκεψης του Ερίκ Καρσεντί (Eric Karsenti) στην Ελλάδα αυτό το καλοκαίρι, είχαμε τη δυνατότητα να κουβεντιάσουμε μαζί του γύρω από ορισμένες σημαντικές πτυχές της επιστημονικής περιπέτειας που πριν από τρία χρόνια αποφάσισε να ξεκινήσει, εμπνεόμενος, όπως αφηγείται ο ίδιος, από το ταξίδι του Δαρβίνου. Η αποκλειστική συνέντευξη που μας παραχώρησε πραγματοποιήθηκε χάρη στην πολύτιμη βοήθεια και τη συμβολή της μοριακής βιολόγου Λαοκρατίας Λάκκα, προσωπικής φίλης του επιφανούς επιστήμονα από τα φοιτητικά τους χρόνια.

***Εχει περάσει σχεδόν ένας χρόνος από την ημέρα που ξεκινήσατε το ταξίδι έρευνας με το σκάφος «Tara». Θα θέλατε να κάνετε για τους αναγνώστες μας έναν σύντομο απολογισμό του πρώτου έτους του ταξιδιού σας;

«Θα ήθελα να ξεκινήσω από την αρχική σύλληψη και τους στόχους αυτής της αποστολής.

Εδώ και είκοσι χρόνια έχουν γίνει αξιόλογες παρατηρήσεις από πάρα πολλούς θαλάσσιους σταθμούς, από πλοία και δορυφόρους, που έχουν αποκαλύψει την ποσοτική και ποιοτική σημασία της μικροσκοπικής ζωής των ωκεανών, της ποικιλότητας και του θεμελιώδους ρόλου της στη ρύθμιση του κλίματος και στην οργάνωση της τροφικής αλυσίδας των ωκεανών.

Από την πρώτη στιγμή αυτή η αποστολή θέλησε να είναι ένα πρόγραμμα συστηματικής απογραφής και μελέτης της μικροσκοπικής ωκεάνιας ζωής σε πλανητικό επίπεδο. Ενα φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα που επιπροσθέτως θα χρησιμοποιούσε τις νέες μεθοδολογίες της γονιδιακής αποκρυπτογράφησης, ώστε να μελετηθεί η βακτηριακή βιοποικιλότητα των ωκεανών. Η ανάγκη υλοποίησης αυτού του ερευνητικού προγράμματος είναι προφανής, αφού το μεγαλύτερο ποσοστό της μικροσκοπικής ζωής των ωκεανών παραμένει ελάχιστα γνωστό ή και εντελώς άγνωστο. Ειδικότερα, η λειτουργική δομή του μικροσκοπικού οικοσυστήματος δεν έχει σχεδόν ποτέ διερευνηθεί σε μεγάλη κλίμακα, και μολονότι από καιρό υπάρχουν τα απαραίτητα ερευνητικά εργαλεία, σπανίως, μέχρι πρόσφατα, χρησιμοποιήθηκαν με ολοκληρωμένο τρόπο.

Εν τω μεταξύ, εκφράζονται όλο και πιο έντονες ανησυχίες για τις σοβαρές και δυνητικά καταστροφικές επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη στην ισορροπία αυτών των θαλάσσιων μικροσκοπικών οικοσυστημάτων. Οι ανησυχίες αυτές αφορούν: τις συνέπειες που θα έχει για τη θαλάσσια ζωή η αύξηση της μόλυνσης των ωκεάνιων οικοσυστημάτων, την επίδραση των ιών σε πληθυσμούς από μονοκύτταρους οργανισμούς, όπως τα φύκη, και τις επιπτώσεις της αυξημένης θαλάσσιας οξύτητας στο νανοπλαγκτόν, που συγκροτείται από μονοκύτταρους οργανισμούς όπως τα κοκκολιθοφόρα.

Ξεκινήσαμε λοιπόν το μεγάλο ερευνητικό ταξίδι με το σκάφος "Tara" με σκοπό να δώσουμε κάποιες απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα. Ειδικότερα θέσαμε, από την αρχή, τους παρακάτω στόχους:

1) Να αναπτύξουμε ένα πιλοτικό ερευνητικό πρόγραμμα μεγάλης κλίμακας για την κατανόηση της πολυπλοκότητας των μικροσκοπικών οικοσυστημάτων.

2) Να δοκιμάσουμε τις δυνατότητες εφαρμογής αυτού του προγράμματος σε οικοσυστήματα πλανητικών διαστάσεων.

3) Να ξεκινήσουμε μια παγκόσμια συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών ερευνητικών εργαστηρίων που εργάζονται τόσο πάνω στη φυσική των ωκεανών όσο και στη γονιδιωματική και τη βιοπληροφορική μελέτη των ωκεάνιων μικροοργανισμών, καθώς και στην οπτική ταυτοποίηση και την ποσοτικοποίηση των ειδών που αποτελούν το μικροπλαγκτόν και το νανοπλαγκτόν».

**Σε ποιο σημείο βρίσκονται σήμερα οι έρευνές σας;

«Η αποστολή μας έχει εκπληρώσει πλήρως τους βασικούς στόχους που είχαμε θέσει προγραμματικά για το πρώτο έτος. Το πλοίο ξεκίνησε στις 5 Σεπτεμβρίου του 2009 από τη Γαλλία και έφτασε στο Κέιπ Τάουν στις 16 Ιουλίου 2010, όπως ακριβώς προέβλεπε το πρόγραμμα. Και μάλιστα καταφέραμε να εκπληρώσουμε τους κύριους στόχους που είχαμε θέσει. Οπως, για παράδειγμα, τη λεπτομερή καταγραφή και ερευνητική διερεύνηση του οικοσυστήματος του πλαγκτόν και των κοραλλιών, τη συστηματική δημοσίευση και κυρίως την εκλαΐκευση των ερευνών μέσω ενός εβδομαδιαίου περιοδικού και μιας ραδιοφωνικής εκπομπής. Τέλος, την προετοιμασία τεσσάρων ντοκιμαντέρ, διάρκειας 52 λεπτών το καθένα, σχετικά με τα ωκεάνια οικοσυστήματα των κοραλλιών, καθώς και ενός εκπαιδευτικού προγράμματος -μέσα από δημοσιεύσεις και περιοδικά- ειδικά φτιαγμένου για μαθητές, το οποίο ήδη παρουσιάζεται στο Παρίσι, στο Μουσείο Βιλέτ, και στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της αποστολής μας ήταν να καταφέρουμε να συγκεντρώσουμε δείγματα οργανισμών -από τους ιούς μέχρι τα ψάρια (συμπεριλαμβανομένων των πρωτίστων και των βακτηρίων)- και να συλλέξουμε για όλα αυτά ακριβή ωκεανογραφικά δεδομένα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τα πρωτόκολλα για την υλοποίηση της εν λόγω δειγματοληψίας δεν είχαν συγκροτηθεί εξ αρχής, όταν ξεκινήσαμε το ταξίδι μας, δεδομένου ότι το πλήρωμα είναι μικρό, 5 επιστήμονες και 6 ναυτικοί. Συνεπώς τους τρεις πρώτους μήνες επικεντρωθήκαμε αποκλειστικά στον καθορισμό αυτών των ερευνητικών πρωτοκόλλων και στο πώς θα πρέπει να γίνεται η δειγματοληψία.

Σήμερα έχουμε οργανώσει ένα αυστηρό πρόγραμμα δειγματοληψίας με "βασικούς πρωτεύοντες σταθμούς" και "επιμέρους δευτερεύοντες σταθμούς" για τη συλλογή των δεδομένων και για τη διατήρηση και μεταφορά των δειγμάτων. Μέχρι σήμερα υπήρξαν 66 σταθμοί και τα δείγματα βρίσκονται τώρα στην Χαϊδελβέργη (στο Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας), στο Ροσκόφ, στη Βαρκελώνη, στο Παρίσι, στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας.

Για κάθε σταθμό έχουν καταγραφεί και έχει γίνει η ποσοτικοποίηση των ιών, των βακτηρίων, των πρωτίστων και του πλαγκτού, και έχουν συλλεχθεί δείγματα από τρία διαφορετικά βάθη. Επίσης, έχουν καταγραφεί λεπτομερώς όλες οι σχετικές ωκεανογραφικές παράμετροι, όπως η θερμοκρασία των υδάτων, η οξύτητα, η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα, η συγκέντρωση οργανικών ουσιών κ.ο.κ.

Τα βιολογικά δείγματα υποβάλλονται σε μεθόδους ανάλυσης της μοριακής βιολογίας, αλλά και σε μεταγονιδιωματική και μεταπρωτεωμική ανάλυση.

Στο τέλος του μήνα, στις 29 Σεπτεμβρίου, τα μέλη της ευρύτερης επιστημονικής ομάδας που εργάζονται σε αυτές τις έρευνες θα συναντηθούμε στο Παρίσι, για να συνοψίσουμε τα μέχρι σήμερα δεδομένα και να συζητήσουμε για το μέλλον των ερευνών μας».

***Το πρόγραμμα «Tara Oceans» εμπλέκεται άμεσα και συμμετέχει ενεργά στον αγώνα για την προστασία του περιβάλλοντος. Ομως, η παγκόσμια καταστροφή του περιβάλλοντος δεν συνδέεται με την ολοφάνερη παρακμή των δημοκρατικών αξιών στις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες;

«Πράγματι, το ερευνητικό πρόγραμμα "Tara Oceans" συμμετέχει στον αγώνα για την προστασία του περιβάλλοντος τόσο μέσω της παραγωγής νέας γνώσης όσο και μέσω της εκπαίδευσης και πληροφόρησης του ευρύτερου κοινού σχετικά με την ομορφιά, την πολυπλοκότητα και τη στενή αλληλεξάρτηση όλων των συστημάτων ζωής του πλανήτη μας.

Οσον αφορά το εξαιρετικά επίκαιρο στις μέρες μας ζήτημα της δημοκρατίας, θεωρώ ότι τα προβλήματα που σχετίζονται με το περιβάλλον προκύπτουν από την απόσταση και τον αυθαίρετο διαχωρισμό τής επινόησης από τη χρήση της τεχνολογίας. Η μεγάλη ταχύτητα με την οποία οι επιστημονικές ανακαλύψεις μετατρέπονται σε τεχνολογία ευθύνεται για την εμφανή αδυναμία των κοινωνιών μας να διαχειριστούν τα προϊόντα της τεχνοεπιστήμης προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Είναι βέβαια προφανές ότι μόνο τα δημοκρατικά καθεστώτα είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν ορθολογικά αυτά τα προβλήματα και να δράσουν αποτελεσματικά.

Ωστόσο, η ίδια η αρχή του οικονομικού συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε, και το οποίο βασίζεται στην τυφλή οικονομική ανάπτυξη και την υπέρμετρη κατανάλωση, οδηγεί στην παγκοσμιοποίηση των αρχών της αγοράς και μοιραία στον εκφυλισμό του περιβάλλοντος. Αυτή ακριβώς η οικονομικά αδιέξοδη και οικολογικά τυφλή παραγωγική υπερδραστηριότητα ευθύνεται για τις μαζικές τροποποιήσεις της χημείας του πλανήτη και συνεπώς για τη δραματική καταστροφή της δυναμικής οικολογικής ισορροπίας που συντηρεί τη ζωή στη Γη. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, απαιτείται μια βαθύτερη γνώση της λειτουργίας του οικοσυστήματος· και το πρόγραμμα "Tara Oceans" συνιστά ένα μικρό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση».

Ποιος είναι ο Eric Karsenti

Διευθυντής έρευνας του τμήματος κυτταρικής βιολογίας και βιοφυσικής στο Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας (EMBL) στη Χαϊδελβέργη, ένα από τα σημαντικότερα διεθνώς κέντρα έρευνας στο πεδίο της μοριακής βιολογίας. Ταυτόχρονα είναι διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS) και μέλος της γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στις βιολογικές επιστήμες, έκανε το διδακτορικό του το 1979 στο Ινστιτούτο Παστέρ στο Παρίσι, όπου εργάστηκε στο περίφημο τμήμα ανοσοβιολογίας, την εποχή που διευθυντής του τμήματος αυτού ήταν ο επιφανής Ελληνας ανοσολόγος Στρατής Αβραμέας, δάσκαλος και μέχρι σήμερα φίλος του. Από εκείνα τα χρόνια ο Eric Karsenti διατηρούσε πολύ στενές σχέσεις με Ελληνες επιστήμονες και διανοουμένους που ζούσαν στο Παρίσι εκείνη τη σκοτεινή για την Ελλάδα εποχή. Μάλιστα, σε όλη τη διάρκεια της Επταετίας βοήθησε και συμπαραστάθηκε ενεργά στον αγώνα της ελληνικής κοινότητας ενάντια στη χούντα.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ